سۇلتان ئېرىق ۋەقەسى

ئابدۇرەھىم پاراچ

1997- يىلى 25- ماي سەھەردە پەيزىۋات ناھىيەسىنىڭ قىزىلبويى يېزىسىغا قاراشلىق سۇلتانئېرىق كەنتىدە خىتاي ھۆكۈمىتىگە ۋە ئۇنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان باستۇرۇش سىياسەتلىرىگە قارشى شۇئارلار يېزىلغان ۋاراق ۋە پىلاكاتلار بايقىلىدۇ. 

بۇ شۇئارلار بىر نەچچە خىل پۇچۇركا بىلەن قولدا يېزىلغان بولۇپ، كەنتتىكى 50 دىن ئارتۇق ئائىلىنىڭ تاملىرىغا، كەنت باشلانغۇچ مەكتەپ دەرۋازىسى بىلەن كەنت كومتېتى قورۇسى دەرۋازىسىنىڭ ئوڭ-سول تەرەپلىرىگە ۋە تاملىرىغا چاپلانغانىدى. ئۇنىڭدىن باشقا، سۇلتانئېرىق باشلانغۇچ مەكتەپ قورۇسى بىلەن سۇلتانئېرىق كەنت كومتېتى قورۇسىنىڭ ئالدىدىكى چوڭ يول ئۈستىگە شۇئار يېزىلغان ئىككى پىلاكات ئېسىلغان بولۇپ، ئۇلار بىر مېتىر كەڭلىكتىكى ئۇزۇن ئاق رەخىتتىن ياسالغانىدى. بۇ شۇئارلار يەتتە خىل مەزمۇننى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، «خىتاي كومپارتىيەسى يوقالسۇن!»، «سىياسىي مەھبۇسلار قويۇپ بىرىلسۇن!»، «دىنىي چەكلىمىلەر بىكار قىلىنسۇن!»، «خىتاي كۆچمەنلىرىنى يۆتكەش توختىتىلسۇن!»، «ھاشار ۋە ئالۋاڭلار بىكار قىلىنسۇن!» دېگەن شۇئارلار  50 پارچىدىن ئارتۇق قەغەزگە يېزىلغان؛ ئىككى پىلاكاتقا «پىلانلىق تۇغۇتقا قارشى تۇرۇپ، ئەۋلاتلىرىمىزنى قوغدايلى!»، «خىتايلارنى قوغلاپ چىقىرىپ، زۇلۇم ۋە تەڭسىزلىكنى يوقىتايلى!» دەپ يېزىلغانىدى.

ئۆز ھويلىسىنىڭ يول تەرەپتىكى تېمىغا چاپلانغان «خىتاي كومپارتىيەسى يوقالسۇن!» دېگەن شۇئارنى تۈنجى بولۇپ كۆرگەن سۇلتانئېرىق كەنتىنىڭ سابىق سېكىرتارى تۇردى ئەلا ئۆڭ – سۆلى ئۆچكەن ھالدا يۈگۈرگىنىچە كەنت كومتېتىغا يىتىپ كىلىپ، شۇ چاغلاردىكى بىردىنبىر ئالاقىلىشىش ۋاسىتىسى بولغان سىملىق تېلېفۇن ئارقىلىق بۇ ئىشنى يېزىلىق ساقچىخانىغا مەلۇم قىلىدۇ. ناھايىتى تېزلا يىتىپ كەلگەن ساقچىلار ۋە قوراللىق ئەسكەرلەر كەنتتىكى پۈتۈن ئاھالىنى (250 ئەتراپىدا) سۈر-توقاي قىلىپ، كەنت ھويلىسىغا يىغىدۇ، ھەتتا تۇغۇتلۇق ياتقان ئاياللاردىن تارتىپ، جان تالىشىۋاتقان كېسەللەرگىچە بىرىنىمۇ قويمايدۇ ھەمدە ھەر بىر ئۆينى ئالا قويماي ئاختۇرۇپ چىقىدۇ. 

ساقچىلار كەنتتىكى چوڭ-كىچىك، ئەر-ئايال ھەممە ئادەمنى ئۈچ كېچە-كۈندۈز ئايرىم-ئايرىم سوراق قىلىدۇ؛ سوراق جەريانىدا بۇ كىشىلەرنى تەھدىت ۋە قىيىن-قىستاقلار بىلەن قورقۇتىدۇ ھەمدە ھەر بىر كىشىنى بىر قانچە قېتىمدىن خەت يازدۇرۇپ، ھەر خىل شەكىلدىكى پۇچۇركىسىنى ئالىدۇ، ئەمما ھېچقانداق يىپ ئۇچى تاپالمايدۇ. شۇنداقتىمۇ، 12 كىشىنى تۇتقۇن قىلىپ، پەيزىۋات ناھىيەلىك قاماقخانىغا ئېلىپ كېتىدۇ.

 28- ماي سەھەردە، 40 قا يېقىن ساقچى ۋە قۇراللىق ئەسكەرلاردىن تەشكىل تاپقان يەنە بىر گۇرۇپپا يېڭىئايماق دېگەن قوشنا كەنتكە يىتىپ كېلىپ، ئوخشاش شەكىلدىكى ئاختۇرۇش ۋە سۇئال-سوراقنى باشلايدۇ. ئىككى كۈنلۈك قاتتىق تېرگاۋ جەريانىدا تۆت كىشى تۇتقۇن قىلىنىپ، ناھىيەگە ئېلىپ كىتىلگەن بولسىمۇ، يەنىلا ھېچقانداق نەتىجە چىقمايدۇ. بۇ ۋاقىتتا، قەشقەر ۋىلايەتلىك پارتىكومنىڭ سېكرىتارى ياۋ يۇڭفېڭ «پۈتۈن يېزىدا، ھەتتا زۆرۈر تېپىلسا پۈتۈن ناھىيەدە ئوخشاش ئۇسۇلنى قوللىنىپ، جىنايەتچىلەرنى قەتئىي تېپىش» ھەققىدە كەسكىن بۇيرۇق چۈشۈرىدۇ ھەمدە تېخىمۇ كۆپ ساقچى ۋە ئەسكەر كۈچى ئاجىرىتىدۇ.

30- ماي، يېڭىئايماق كەنتىگە قوشنا بولغان ئاپپاقخوجا كەنتىدە تەكشۈرۈش باشلىنىدۇ ۋە قوراللىق ئەسكەرلەر كەنتتىكى چوڭ-كىچىك، قېرى-ياش پۈتۈن ئاھالىنى زوراۋانلىق بىلەن كەنت ھويلىسىغا يىغىدۇ. ساقچىلار يىغىلغان كىشىلەرنى ئايرىم-ئايرىم ھالدا ھەرخىل ئۇسۇللار بىلەن قىيىن – قىستاققا ئېلىپ سوراق قىلىدۇ؛ قايتا – قايتا خەت يازدۇرۇپ پۇچۇركىسىنى ئالىدۇ. 

ساقچىلار پۇچۇركىلار تېخنىكىلىق ئانالىز قىلغاندىن كىيىن، دەسلەپكى قەدەمدە ئابدىرىشىت موللاق (48 ياش) قاتارلىق ئۈچ كىشىنى تۇتقۇن قىلىدۇ ۋە قاتتىق قىيىن-قىستاققا ئالىدۇ. ئىككى قولىدىن كەنت ئىشخانىسىنىڭ تورۇسىغا ئېسىپ قويۇلغان ۋە تاياق زەربىسىدىن بەدەنلىرى تىتما-تىتما بولۇپ كەتكەن ئابدىرىشىت موللاق ئاخىر بۇ شۇئارلارنى ئۆزىنىڭ يازغانلىقىنى، جامال سەمەت (47 ياش) ۋە سىيىت ئېلى (56 ياش) ئىسىملىك ئىككى شېرىكىنىڭ بارلىقىنى ئىقرا قىلىدۇ. تېخنىكىلىق ئانالىزمۇ ئابدىرىشىت موللاقنىڭ پۇچۇركىسىنى دەلىللەيدۇ. جامال سەمەت بىلەن سىيىت ئېلى قاتتىق قىيىن-قىستاققا ئېلىنىپ سوراق قىلىنىدۇ. بۇ جەرياندا، سىيىت ئېلىنىڭ ئوڭ پۇتىنىڭ پايخان سۆڭىكى كەتمەن سېپى بىلەن ئۇرۇپ سۇندۇرىۋىتىلىدۇ. ئاخىردا بۇ ئىككىيلەنمۇ ئىقرا قىلىدۇ ۋە ناھىيەلىك قاماقخانىغا ئېلىپ كېتىلىدۇ ھەمدە تاكى 5- ئىيۇلغىچە ھەر خىل قىيىن – قىستاقلارغا ئېلىنىدۇ.

ئاۋغۇستنىڭ ئاخىرى، «ئىشنى سىيىت ئېلى پىلانلىغان، شۇئارلارنى ئابدۇرىشىت موللاق يازغان، جامال سەمەت ئىجرا قىلغان» دېگەن مەزمۇندا ھۆكۈم چىقىپ، قەشقەر ۋىلايەتلىك ج خ ئىدارىسى تەرىپىدىن ئۈچ يىللىقتىن «ئەمگەك بىلەن تەربىيەلەش» جازاسىغا بۇيرۇلىدۇ ۋە كونىشەھەر ناھىيە مۇش يېزىسىغا تەۋە بىر سايلىققا جايلاشقان قەشقەر ۋىلايەتلىك ئەمگەك بىلەن تەربىيەلەش ئورنىغا ئېلىپ بېرىلىدۇ. دەسلەپتە، ئۇلار بۇ ئەمگەك لاگىرىدىكى نەچچە يۈزلىگەن ئۇيغۇر سىياسىي مەھبۇسلار بىلەن بىللە ھەر كۈنى 10 سائەتتىن 14 سائەتكىچە شېغىل كولاشقا سېلىنىدۇ؛ كېيىن سېيىت ئېلى قەشقەر شەھەرلىك ۋاپ سۈت فېرمىسى يېنىدىكى  بىر خۇمدانغا، ئابدىرىشىت موللاق بولسا قىزىلسۇ ئوبلاستى ئۇلۇغچات ناھىيەسى تەرەپتىكى بىر ھاك تاش پارچىلاش زاۋۇتىغا ئەۋەتىلىدۇ. بىر مەزگىلدىن كېيىن، جامال سەمەتنىڭ سوراق جەريانىدىكى تاياق زەربىسىدىن پەيدا بولغان كېسىلى ئېغىر ئەمگەك تۈپەيلىدىن كۈچىيىپ كەتكەچكە ئائىلىسىگە كېپىللىككە بىرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، بۇ ئۈچەيلەن قاتتىق قىيىن – قىستاق، ئۈچ يىللىق ئېغىر جىسمانىي ئەمگەك ۋە ئېغىر روھىي بېسىملارنى باشتىن كەچۈرۈپ، 2000 يىلى 6- ئايدا جازا مۇددىتى توشۇپ قويۇپ بىرىلىدۇ.

ئەسكەرتىش: مەزكۇر بايان-ئاپتورنىڭ ۋەقەنىڭ بىۋاستە قاتناشقۇچىلىرى ۋە گۇۋاھچىلىرى بىلەن ئىلىپ بارغان سۆھبىتىگە ئاساسەن رەتلەپ يېزىلغان.