تۈركې دۆلەتلىرى تەشكىلاتى: ياۋرو-ئاسىيانىڭ ئۆزگىرىشىدىكى يېڭى گېئوپولىتىكىلىق كۈچ

ت د ت نىڭ ئىستراتېگىيىلىك قەدەملىرى — ئورتاق قىممەت قاراشلارنى رايون ھەمكارلىقىغا ئايلاندۇرۇش

قۇرۇلۇش ۋاقتى: 2009-يىلى 3-ئۆكتەبىر (نەھچىۋان كېلىشىمى)

نامىنىڭ ئۆزگىرىشى: 2021-يىلى 12-نويابىر (ئىستانبۇل يىغىنىدا تۈرك كېڭىشىدىن ت د ت غا)

باش ئىشتابى: ئىستانبۇل، تۈركىيە

ئومۇمىي نوپۇسى: تەخمىنەن 160 مىليون

ئومۇمىي يەر مەيدانى: 4.25 مىليون كىۋادرات كىلومېتىر

كىرىش سۆز 

تۈرك دۆلەتلىرى تەشكىلاتى (ت د ت) — ئورتاق تىل، تارىخ ۋە مەدەنىيەت قىممەت قاراشلىرىغا ئىگە مۇستەقىل تۈرك دۆلەتلىرىنى بىر ئورتاق سۇپا ئاستىغا توپلايدىغان ھۆكۈمەتلەر ئارا خەلقئارالىق تەشكىلات. ئەسلىدە «تۈرك تىللىق دۆلەتلەر ھەمكارلىق كېڭىشى (تۈرك كېڭىشى)» دەپ ئاتالغان بۇ ئورگان، 2009-يىلى 3-ئۆكتەبىر كۈنى نەھچىۋان كېلىشىمى بىلەن رەسمىي قۇرۇلۇپ، 2021-يىلى ئىستراتېگىيىلىك ئۆزگىرىش بىلەن ھازىرقى نامىغا ئېرىشتى. بۇ ئۆزگىرىش، ت د ت نىڭ ئاددىي مەسلىھەتچى كېڭەشتىن كۆپ تەرەپلىمىلىك ھەمكارلىقنى ئىلگىرى سۈرىدىغان گېئوپولىتىكىلىق تۈزۈلمە رولىغا ئۆتۈشنى كۆرسىتىدۇ. ت د ت نىڭ نىشانى ئەزا دۆلەتلەر ئارىسىدىكى ئىقتىساد، سىياسەت، بىخەتەرلىك ۋە مەدەنىيەت ساھەلىرىدىكى ھەمكارلىقنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت.

ئاساسىي مەزمۇن 

1. ئەزالىق ۋە تەشكىلىي قۇرۇلمىسى 

ت د ت ھازىر ئالدىنقى يىغىنلاردا كېلىشكەن ئورگان قۇرۇلمىسىغا ئاساسەن پائالىيەت ئىلىپ بارماقتا.

A. ئەزا دۆلەتلەرنىڭ تەركىبى:

سالاھىيەت	دۆلەتلەر	قوشۇلغان ۋاقتى
تولۇق ئەزا (5)	ئازەربەيجان، قازاقىستان، قىرغىزىستان، تۈركىيە	2009-يىلى قۇرغۇچى ئەزا
	ئۆزبېكىستان	2019-يىلى
كۆزەتكۈچى ئەزا (3)	ھونگېرىيە	2018-يىلى
	تۈركمەنىستان	2021-يىلى
	شىمالىي قىبرىس تۈرك جۇمھۇرىيىتى (ش ق ت ج)	2022-يىلى (تۈركىيە تەرىپىدىن قوشۇلغان)

B. ئاساسلىق ئورگانلار:

• دۆلەت باشلىقلىرى كېڭىشى: تەشكىلاتنىڭ ئەڭ يۇقىرى قارار چىقىرىش ئورگىنى.
• تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىرى كېڭىشى: كېڭەشنىڭ تاشقى ئ‍شلارغا ئائىت قارارلىرىنى يولغا قويۇشقا مەسئۇل.
• ئاقساقاللار كېڭىشى: مەسلىھەتچى ئورگان بولۇپ، مەدەنىيەت ۋە ئەخلاقىي قىممەت قاراشلار بويىچە يېتەكچىلىك رولىنى ئوينايدۇ.
• باش كاتىباتلىق ئىشخانىسى: ئىستانبۇلدا جايلاشقان بولۇپ، تەشكىلاتنىڭ كۈندىلىك خىزمىتىنى باشقۇرىدۇ.
• مۇناسىۋەتلىك ئورگانلار: تۈرك سوي (TURKSOY)، تۈرك پا (TURKPA) ۋە خەلقئارا تۈركىيلەر ئاكادېمىيەسى قاتارلىقلار.

2. ئاساسىي نىشان ۋە ھەمكارلىق دائىرىسى

ت د ت نىڭ نىشانى ب د ت نىڭ نىزامنامىسىگە ۋە خەلقئارا قانۇننىڭ ئاساسىي پرىنسىپلىرىغا (مەسىلەن، دۆلەتلەرنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقى باراۋەرلىكى، زېمىن پۈتۈنلۈكى) رىئايە قىلغان ئاساستا تۈرك دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشتۇر.

• سىياسىي ھەمكارلىق: ئەزالار ئارا ئۆز-ئارا ئىشەنچنى كۈچەيتىش، رايون ۋە خەلقئارا بىخەتەرلىكنى ساقلاش، تاشقى سىياسەتتە ئورتاق پوزىتسىيە بېكىتىش.
• ئىقتىسادىي ۋە سودا ھەمكارلىقى: سودا ۋە مەبلەغ سېلىش ئۈچۈن پايدىلىق شارائىت يارىتىش، تۈرك مەبلەغ سېلىش فوندىنى يولغا قويۇش ئارقىلىق ئىقتىسادىي گىرەلىشىشنى ئىلگىرى سۈرۈش.
• قاتناش ۋە كارىدورلار: ئەزا دۆلەتلەرنى تۇتاشتۇرىدىغان قاتناش-تىرانسپورت كارىدورلىرىنى (مەسىلەن، ئوتتۇرا كارىدور) تەرەققىي قىلدۇرۇش، تاموژنا ئالاقىسىنى ئاددىيلاشتۇرۇش.
• مەدەنىيەت ۋە مائارىپ: ئورتاق تۈرك كىملىكى ۋە قىممەت قارىشىنى تېخىمۇ كۈچەيتىش، ئورتاق بىر ئېلىپبە ۋە ئورتاق تارىخ دەرسلىكىنى ئوتتۇرىغا چىقىرىش پىلانلىرى.

مەدەنىيەت-سىياسىي ئانالىز

ت د ت نىڭ بارلىققا كېلىشى، تۈرك دۇنياسىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك ئەھمىيىتى زور بولغان رايون (ياۋرو-ئاسىيا) دا ئۆزىنىڭ مەنپەئەتىنى قوغداش ۋە كەلگۈسىگە كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن قىلغان مۇھىم بىر تاللىشى. بۇ تەشكىلات تۈركىيە ئۈچۈن مەركىزىي ئاسىياغا، مەركىزىي ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى ئۈچۈن دۇنيا بازىرىغا چىقىشتا مۇھىم بىر كۆۋرۈك رولىنى ئوينايدۇ.

تەشكىلاتنىڭ ئىچكى جەھەتتىكى مۇھىم مەسىلىسى: ھەر قايسى ئەزا دۆلەتلەرنىڭ ناتو (NATO)، ياۋرو-ئاسىيا ئىقتىسادىي ئىتتىپاقى (EAEU) ۋە كوللېكتىپ بىخەتەرلىك شەرتنامىسى تەشكىلاتى (CSTO) قاتارلىق ئوخشاش بولمىغان خەلقئارالىق تۈزۈلمىلەرگە ئەزا بولۇشى سەۋەبىدىن، ئورتاق ئىقتىسادىي بىرلىشىش (مەسىلەن، ئورتاق تاموژنا تارىفلىرى) نىڭ مۇرەككەپلىشىشى. شۇنداقتىمۇ، مەدەنىيەت ۋە سىياسىي ئىرادە ئىقتىسادىي بىرلىشىش يولىدىكى بۇ توسالغۇلارنى يېڭىشتىكى ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ بولماقتا.

خۇلاسە ۋە كەلگۈسى نەزەر 

تۈرك دۆلەتلىرى تەشكىلاتى قۇرۇلغاندىن بۇيانقى 16 يىل ئىچىدە، تۈرك دۇنياسىنىڭ ئورتاق مەنپەئەتىنى ئەڭ يۇقىرى ئورۇنغا قويىدىغان، خەلقئارا قانۇنغا ھۆرمەت قىلىدىغان كۈچلۈك سۇپا بولۇپ يېتىلدى. ئۇنىڭ گېئوپولىتىكىلىق تەسىرى مەركىزىي ئاسىيا ۋە كاۋكازدىن تارتىپ ياۋروپاغىچە كېڭەيدى.

كەلگۈسىدە، ت د ت نىڭ ئورتاق ئېنېرگىيە ھەمكارلىقى، رەقەملىك ئىقتىسادنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە خەلقئارالىق تەشكىلاتلار (مەسىلەن، ب د ت) دا تېخىمۇ ئاكتىپ رول ئېلىش قاتارلىق يېڭى ۋەزىپىلەرگە مەركەزلىشىشى مۆلچەرلەنمەكتە. بۇ تەشكىلات پەقەت ھەمكارلىق رامكىسى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى كەلگۈسىدە ياۋرو-ئاسىيا رايونىنىڭ سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي تەڭپۇڭلۇقىنى بەلگىلەيدىغان ئاساسلىق ئاكتىيور بولۇشقا يۈزلىنىۋاتقانلىقى ئېنىق.

مەنبەسى:https://erkinlik.com/2025/10/08/turk-doletliri-teshkilati-yawro-asiyaning-ozgirishidiki-yengi-geopolitikiliq-kuc/